In de blogserie en het boek over de Grote Harige Vragen aan de menskant van organiseren, interviewen Anita van Dekken (Winvision/Digitaal Verder) en Louise Kemps (Stach versterkt leiders en teams) leiders uit tal van sectoren. Wat zijn die hardnekkige kwesties die je niet leert oplossen in de schoolbanken, maar die wel cruciaal zijn voor het succes, het welzijn en de groei van elke organisatie?
Voordat we naar de antwoorden gaan en mogelijke oplossingsrichtingen, vragen we het aan de leiders zelf. Wat hun taaie vragen zijn, hun uitdagingen en ook hun antwoorden, hun pogingen tot groei en verbetering, en hun bronnen van inspiratie. De vragen en de antwoorden brengen we bij elkaar in het Grote Harige Vragen boek dat in 2023 verschijnt.
Op een zonnige koude dag in het voorjaar rijden we naar het Gelderse Twello om ons boek over Grote Harige Vragen (en oplossingen!) te starten bij de nestor van de politiek en de peetvader van ons bureau Stach: Jan Terlouw. Niet alleen schrijver van kinderboeken zoals Oorlogswinter en Oosterschelde; windkracht 10, maar ook bekend politicus, vicepremier, minister van Economische Zaken, partijleider van D66, Commissaris van de Koningin in Gelderland en wellicht wat minder bekend is zijn hoedanigheid als de kernfysicus en wetenschapper die hij 20 jaar lang was voordat hij de politiek in ging.
Vijftien jaar geleden bezochten we hem voor het eerst. Toen om te praten over leiderschap en om zijn spreekwoordelijke zegen te vragen voor ons nieuwe bureau Stach, hoofdpersoon uit het boek De Koning van Katoren. Nu waren we opnieuw in zijn zonnige huis met uitzicht over de weilanden met schapen en koeien, voor een openhartig gesprek over de visie van de inmiddels 92-jarige Jan Terlouw op de Grote Harige Vragen van deze tijd. Een eminence grise? Dat zou je misschien denken. Maar wanneer Terlouw begint te praten, dan sprankelt het vuur en de bezieling ervan af.
Dé leiderschapsuitdagingen van 2023
Vijftig jaar geleden schreef u het sprookje De Koning van Katoren, waarin hoofdpersoon Stach oplossingen zocht (en vond) voor de grote maatschappelijke problemen in het land van Katoren. Wij zijn bezig met een inventarisatie van de hedendaagse Grote Harige Vragen. De eerste logische vraag aan u is dan natuurlijk: ‘Als u nú een vervolg op de Koning van Katoren zou schrijven, welke lastige kwesties zou Stach dan nu voor z’n kiezen krijgen?’
Moeiteloos somt Terlouw de problemen op die zeker in aanmerking zouden komen voor nieuwe verhalen over De Koning van Katoren en zijn uitdagingen:
- Het klimaatprobleem, de opwarming van de aarde is een splinternieuw en zeer groot probleem voor de huidige generatie, en nog nooit eerder vertoond. De roofbouw op en achteruitgang van de natuur en de biodiversiteit dwingen de hele wereld om intensiever te gaan samenwerken om te voorkomen dat de mensheid op afzienbare termijn geen leven meer heeft.
- Hebzucht. Die heeft de wereld altijd geregeerd en is ook zichtbaar in de kloof tussen het Noordelijk en het Zuidelijk Halfrond. Het Noorden heeft de middelen en consumeert, en onder de evenaar zitten ze opgescheept met een alsmaar warmer wordend klimaat: hitte, droogte, extreme buien en overstromingen. Vanuit ons slavernijverleden hebben wij een traditie van uitbuiten. Dat moet ophouden. We moeten dáár gaan investeren, onze technologie gaan inzetten bijvoorbeeld met zonne-energieparken in de woestijnen en dan de elektriciteit terugkopen. Jan Terlouw verkondigde zijn gedachtegoed hierover laatst in een kleine zaal in Zutphen. De mensen werden geraakt door zijn enthousiasme: “Ja dit moeten we doen! riepen de mensen. De zaal vibreerde, ik raakte in orbit! Wat was dat een ontzettend lekker gevoel!” Zijn begeestering is zichtbaar en voelbaar en we kunnen ons moeiteloos voorstellen dat hij met zijn verhaal van concrete oplossingen de mensen in Zutphen inspireerde.
- Migratie, het vluchtelingenprobleem van de ontheemden. Dat probleem gaat alleen maar groter worden omdat de wereld is verbonden door de digitalisering, en omdat mensen daar weggejaagd worden door de verwoestijning of geopolitieke conflicten. “Hoe willen we de mensen tegenhouden? Met geweren? We moeten daarvoor echt samenwerken. Ervoor zorgen dat ze hier niet meer willen komen, omdat er dáár bestaansmogelijkheden zijn. We moeten meehelpen werkgelegenheid te scheppen in die regio’s. Zoals in de zonne-energie, dat is in ieders belang.
Vluchtelingen in kampen die jarenlang moeten wachten op uitsluitsel van hun asielaanvraag. Er zijn in de wereld honderdduizenden mensen die jarenlang gedwongen niets doen. Dat is niet goed. Niet voor die asielzoekers en niet voor de omgeving waarin zij verblijven. Ze worden belemmerd door regelgeving en door hebzuchtige regimes.
- Grote inkomens- en welvaartsverschillen. In onze tijd van na de Tweede Wereldoorlog werd het ieder jaar een beetje beter. We bouwden een welvaartsstaat, de toegang van alle voorzieningen voor iedereen. De uitbreiding van de keuzes voor de consument. Nu wordt het ieder jaar een beetje slechter. Welvaart voor iedereen is geen vanzelfsprekendheid meer. Onze kinderen en kleinkinderen leven in een heel andere realiteit dan wij, en zij zijn zich daar ook veel meer van bewust. “Mijn kleinkinderen zijn vrijwel allemaal vegetarisch”
- Wantrouwen. Het touwtje uit de brievenbus en het vertrouwen in elkaar heeft plaatsgemaakt voor wantrouwen. Een mondelinge afspraak heeft geen waarde meer en wordt nu dichtgetimmerd met eindeloos lange contracten. De zorg en het onderwijs zijn overgereguleerd. En de burgers vertrouwen de overheid niet meer. Kijk bijvoorbeeld naar de toeslagen affaire. De overheid en de politiek hebben geen gezag meer. Politiek en bevolking kunnen alleen lastige zaken oplossen door een vertrouwensdemocratie. Waarin politici oprecht, integer en onkreukbaar zijn. En laten zien dat ze het publieke belang willen dienen.
- Geld is Macht en Macht corrumpeert. “Dat is gewoon waar”, zegt Terlouw. “Daarmee gaan zaken scheeflopen. In landen en regio’s waar enkele rijke, bevoorrechte oligarchen besturen, is het systeem nooit eerlijk. Daar wint de sterkste, de rijkste, machtigste. Deze beweging zie je ook in onze huidige samenleving.”
- Marktwerking: de partijen met het kapitaal hebben het vermogen en de macht om te bepalen hoe zaken worden ingericht, in het land, in de zorg, in de natuur. Dit komt door de liberalisering. Onze parlementaire democratie heeft tekortgeschoten en dit proces laten gebeuren, de macht naar concurrerende partijen in de markt verplaatst, ervan uitgaande dat doelstellingen van groei en winst zouden leiden tot meer efficiëntie. “Ik ben daar eerlijk gezegd ook in de Eerste Kamer niet hard genoeg tegen in stelling gekomen”, zegt Terlouw. “De ongelijkheid en de grote machtsverschillen tussen partijen en tussen mensen, vragen om een overheid die optreedt als een marktmeester. Een overheid die de macht heeft om het evenwicht van rechtvaardigheid te bewaren in een zorgvuldig geregisseerde samenleving.”
- Gebrek aan kennis bij de overheid. Voor een sterkere regisseursrol van de overheid is veel kennis en expertise nodig. Voorheen had de overheid echt een overwicht op kennisgebied. Instellingen als de Belastingdienst en Rijkswaterstaat waren zeer kundig. Veel van die kennis is nu verdwenen. De (weder)opbouw van gedegen kennis is enorm belangrijk.
- De Waan van de Dag: ideologieën verdampen. Er waren ooit voorvechters voor solidariteit, rechtvaardigheid, gelijkheid, vrijheid. Nu regeren de hypes, de actualiteit en iedereen die het hardste roept, krijgt de mensen mee. Wat nodig is, is een goed debat en duidelijke lange termijn ideeën en visies over waar het met Nederland, de wereld en het klimaat naar toe moet.
- Eigen belang gaat in de meeste gevallen boven het overkoepelende, regionale, nationale, supranationale belang. Daarom hebben we geen antwoord op de overkoepelende vragen. We hebben geen overzicht en geen inzicht in de grote vragen, de lange termijn problemen.
- Gebrek aan een onderzoekende, nieuwsgierige geest. “Eén van mijn slagzinnen is: Hoed u voor mensen die iets zeker weten. In de wetenschap weet je nooit iets zeker. De echte wetenschapper blijft twijfelen en blijft zoeken naar de waarheid.”
Jan Terlouw praat gemakkelijk en vol energie. We zitten op het puntje van onze stoel en hij neemt ons moeiteloos mee in zijn denkproces. Zoals in 2016, toen hij 7 minuten vrije zendtijd kreeg bij DWDD en een minutenlang applaus kreeg voor zijn pleidooi voor de terugkeer van het vertrouwen en een dienende overheid. Na een poos van vertellen stelt Jan Terlouw ineens de vraag: “Wie wil er nog thee?!” Niet alleen een begeesterd man, maar ook een charmante gastheer.
Het benoemen van problemen is één ding, maar het aanreiken van oplossingsrichtingen is des te relevanter. Ook daar heeft Terlouw geen enkele denkpauze voor nodig om de mogelijkheden en oplossingen aan te reiken. Hij heeft een hele praktische kijk op de grote uitdagingen die op ons pad liggen.
Oplossingen en oplossingsrichtingen van Stach alias Jan Terlouw:
- #Gad’rmaaraanstaan, begin nou maar, ga ‘t maar doen, dan komt ‘t goed. Probeer er fris tegenaan te kijken, ga erover denken en heb vertrouwen. Daarna: begin met gewoon uitproberen, doe iets!”
- Denk goed na over: wat inspireert? Als je moet spreken op een partijcongres, stel de aanwezigen de vraag: “waarom zitten jullie hier op deze mooie zaterdagmiddag?” Raak een snaar, creëer beweging vanuit Verlangen & Hoop: waar wil je naartoe, waar droom je van? En niet met de energie van Angst & Boosheid: wat wil je vermijden? Dat laatste zuigt energie. Dus: maak energie vrij en neem de mensen mee.
- Creëer een visie, kijk naar het grotere plaatje; het vergeten hoofdstuk van Maslov; gemeenschapszin, het ecosysteem. Daar zijn vaardigheden voor nodig, maar vooral een geloof in iets dat groter is dan het IK: bouw aan solidariteit en beweeg niet naar het recht van de sterkste, die dan altijd wint, ten koste van de anderen die minder bevoorrecht zijn, die in de minderheid zijn. Waardoor de zaak uit evenwicht gaat.
- Als het gaat om vluchtelingen, wat zou Stach doen? “Ga in gesprek, versoepel regels en verlang dat ze (eerder) aan de slag gaan. Er is voldoende potentieel dat aan de slag kan. En ook, één van mijn slagzinnen: Het hebben van plichten is een recht. Je hebt niet alleen recht op rechten, maar plichten zijn net zo belangrijk. Dan hoor je erbij. Dan mag je een bijdrage leveren en ben je geen armoedzaaier. Dan doe je mee!” De logica van de menselijke maat en de menselijke verbondenheid deelt Terlouw net zo moeiteloos als zijn politieke en klimaatanalyses.
En hij gaat geen controverse uit de weg: “Een asielzoeker die je binnenlaat bij de grens, daarmee ga je in gesprek: Je zegt: oké, jij wordt in je eigen land vervolgd. In principe willen we je binnenlaten. Maar vraag dan eerst: ben je bereid om onze grondwet en onze wetten te aanvaarden? Ook als ze boven jouw godsdienst gaan? Die gaan we namelijk niet opgeven voor jou. Dat hebben we over de eeuwen heen bevochten. Dus als je die vraag positief beantwoordt, dan ben je welkom. We moeten dus wel lef en daadkracht tonen, ook in de asielzoekers kwestie.”
- Toets in elk debat, in elke beslissing die je neemt steeds aan de vraag: wat vind ik rechtvaardig? Waarom doen we dit? En voor wie? Zodat je precies benoemt wat er op het spel staat, bijvoorbeeld het welzijn van onze kinderen. In plaats van te roepen dat iets wel of niet kan. Ga erover in gesprek met elkaar. Waarom vind jij dát rechtvaardig en ik dát? Waarom moet je er samen over spreken? Allereerst al om te weten wat de meetlat is die jouw mening en beslissing drijft: wat zijn jouw waarden, wat is jouw doel, waar doe je het voor? En voor wie? Voor de kinderen? De toekomst? De natuur? Zo’n debat dat je gewoon moet voeren, dat helpt echt. Om begrip te kweken over en weer, en om tot constructieve compromissen te komen tussen verschillende gevoelens van rechtvaardigheid.
- Hoe kunnen we onze hebzucht zó inzetten dat we er allemaal beter van worden? Door te denken in belangen van elke groep, die te onderzoeken, goed te luisteren naar elkaar en elkaars argumenten, en door te praten over oplossingen die voor allemaal goed zijn.
- Wees nieuwsgierig: onderzoek! Ik heb tot mijn 40e jaar in de wetenschap gezeten. En ik zou het zó weer doen. Eerst kennis opdoen, heel belangrijk. Toen ben ik pas in de politiek gegaan. Natuurwetenschappers zijn echt heel inspirerend. Als wetenschapper doe je een experiment op basis van een hypothese. Je denkt, de wijzer slaat links uit, maar dan blijkt ie rechts te gaan. Huh? denk je… Dan ga je kijken, uitproberen, nadenken, analyseren, opnieuw proberen. Heb ik het nu mis, of is het de natuur? Nieuwsgierig zijn is de basis. Heb je een probleem? Dan altijd eerst teruggaan naar het stadium waar je ‘t nog begreep. Zo ook in de politiek: ga terug naar de basis, en stel jezelf altijd weer de vraag: wat is rechtvaardig?
- Leiderschap, luister actief en laat mensen horen en voelen dat er naar hen geluisterd wordt: “Het is heel belangrijk dat mensen zich gehoord weten. Daardoor blijven ze gemotiveerd en kun je hen ook boord houden. Als je in een vergadering tot een besluit komt, zeg dan dat je het besluit neemt tegen de zin van de persoon in kwestie, en vraag dan om nog even de argumenten van zijn of haar kant te herhalen. “Dan hou je de mensen erbij. En probeer om hen die de vorige keer niet hun zin kregen dan nu wél tegemoet te komen.”
- Zet humor en lef in. Het moet wel bruisen. Ik heb heel veel geluk gehad in mijn leven, maar één ding kan ik echt goed: ik heb gedurfd! Ik heb durven veranderen en onorthodoxe dingen durven doen. Durven staan, durven spreken, durven reflecteren en altijd met een kwinkslag. Zoals de introductie van een cabaret met sketches en scherpe liedjes in plaats van een nieuwjaarstoespraak bij de Gedeputeerde Staten van Gelderland. Het moet niet saai worden. Ook leuk toch, om mensen wakker te schudden? Gewoon doen! Lef hebben, een waagstuk ondernemen. Je weet niet hoe het valt, maar gewoon proberen, haha. Snaren raken: “Ik vind het heerlijk!”